गुनासो को समालोचनात्मक समीक्षा (त्रिविक्रम न्यौपाने)

मैले हरि उप्रेतीको गजलसंग्रह “गुनासो” गहिरो अध्ययन गरेपछि, एक पाठकको रूपमा मेरो भित्री संवेदना झस्किएको महसुस गरेँ। मैले बुझेँ कि “गुनासो” केवल शब्दहरूको श्रृंखला होइन, त्यो एक सम्पूर्ण आत्मवृत्तान्त हो—एक मौन मानसिक यात्रा, जसले प्रेम, विछोड, मौनता, समाज, आस्था र अस्वीकारका सूक्ष्म तहहरूमा क्रमशः डुबाउँछ। यो संग्रह केवल उप्रेतीको अनुभवको अभिव्यक्ति होइन; यो हाम्रो साझा भोगाइहरूको दस्तावेज हो, जसमा लेखकको आत्मा मात्र होइन, हाम्रो युगको चोट बोकेको प्रतीक पनि समेटिएको छ।

‘गुनासो’ ले पहिलो नजरमा प्रेम र सम्बन्धको कथा भन्छ, तर त्यस कथाभित्र सतहभन्दा तल गहिरो एउटा अस्तित्वगत पीडाको बृत्तचित्र लुकेको हुन्छ। संग्रहमा भेटिने गजलहरूमा पाठक ‘म’ र ‘उस’ को संवादमा मात्र होइन, ‘म’ र समयको टकराव, ‘म’ र समाजबीचको अपूरो सम्बन्ध, र ‘म’ र आफूभित्रको अन्तरविरोधबीच संघर्षमा प्रवेश गर्छ। ती संघर्षहरू गहिरो छन्, चिच्याएका छैनन्—तर तिनको मौनता झनै हल्लाउने खालका छन्। त्यसैले उप्रेतीका गजलहरू पढ्नु भनेको केवल पढ्नु होइन; त्यो एउटा भोगाइ हो—एक अनुभव, जसले शब्द र शून्य दुवैसँग पाठकलाई संवाद गर्न बाध्य बनाउँछ।

गजल लेखनमा उप्रेतीको भाषिक संयोजन एक प्रकारको मौन सौन्दर्यशास्त्र हो। उनले गरिबी, न्यानोपन, र भावनात्मक पराजयलाई काव्यिक सौन्दर्यमा रूपान्तरण गरेका छन्। भाषा अत्यन्त सरल र स्पष्ट छ, तर त्यस सरलताभित्र छिपिएको बहुअर्थीयता पाठकका लागि मनोवैज्ञानिक द्वार खोलेजस्तो लाग्छ। उदाहरणका लागि, कतिपय गजलहरूमा प्रयोग भएको प्रतीकात्मकता—धुँवा, छाया, गन्ध, अँध्यारो, मौनता—ले स्पष्ट लेखिएको भावभन्दा गहिरो, सूक्ष्म, र कहिलेकाहीं भ्रामक अर्थहरू जन्माउँछ, जसले गजललाई केवल अनुभूतिको कुरा होइन, चिन्तनको मुद्दा बनाउँछ।

हरि उप्रेतीका गजलहरू एकैसाथ आत्मीय र बौद्धिक छन्। ती गजलहरूले प्रेमका विभिन्न अनुहारहरूलाई अन्वेषण गर्छन्—कहिले प्रेम एक मार्ग हो, कहिले अन्धकार, कहिले प्रार्थना, कहिले प्रश्न। कतिपय गजलहरूमा प्रेम नशा हो, कतिपयमा नरक। कतै प्रेम आत्महत्या जस्तो लाग्छ, कतै प्रेम आत्ममोक्ष। यसले देखाउँछ कि उप्रेती प्रेमलाई एउटा स्थायी अर्थमा बाँध्न खोज्दैनन्, बरु प्रेमको बहुरूपतामा पाठकलाई प्रवेश गराउँछन्। यही बहुआयामिताले गजलहरूलाई समकालीन यथार्थतर्फ धकेल्छ, जहाँ प्रेम परम्परागत होइन, अपरिभाषित छ—र कहिलेकाहीं, अत्यन्त असह्य पनि।

“गुनासो” को गजलहरूमा सामाजिक सन्दर्भहरू गहिरो तरिकाले गाँसिएका छन्। यद्यपि ती सन्दर्भहरू प्रायः प्रत्यक्ष रूपमा उद्घोषित छैनन्, तर प्रतीक, लक्षण र शेरहरूकै चयनमार्फत एउटा मूक सामाजिक प्रतिरोधको बिम्ब खडा गरिएको छ। एक गजलको प्रेममा समाजको अपेक्षा लुकेको हुन्छ, अर्को गजलको मौनतामा सांस्कृतिक कठोरता बोलिरहेको हुन्छ। कतिपय गजलहरूले सम्बन्धको क्षयलाई केवल आत्मिक दृष्टिले होइन, सामाजिक विघटनको संकेतका रूपमा चित्रित गर्छन्। उप्रेतीको यो विशेषता हो—उनी व्यक्तिगत भावनाको माध्यमबाट सामाजिक यथार्थको चित्र निर्माण गर्छन्। उनले ठूला घोषणाहरू गर्दैनन्; बरु स-साना छायाहरू बनाउँछन्, जसले अन्ततः पाठकमा दीर्घकालीन प्रभाव छोड्छ।

शिल्पको दृष्टिले हेर्दा, “गुनासो” ले गजल विधाको अनुशासनको कदर गरेको स्पष्ट देखिन्छ। उप्रेतीले बह्र, काफिया, र रदीफको संयोजनमा नेपाली भाषाको ध्वनिसंवेदनालाई नछाडीकन प्रयोग गरेका छन्। धेरै गजलहरूमा लयको प्रवाह अत्यन्त स्वाभाविक छ, जसले पाठकलाई गजलको तानमा बाँधेर राख्छ। यद्यपि केही गजलहरूमा अलि कमजोरी महसुस हुनसक्छ—विशेषतः कतिपय शेरहरूमा लयको सन्तुलन हल्का झुकिएको जस्तो लाग्न सक्छ। तर त्यो असन्तुलन नै कतै ती भावनाको अपरिपक्वताको प्रतिक हो, जसले कृतिको यथार्थलाई थप विश्वसनीय बनाउँछ।

गजल संग्रहको शीर्षक—“गुनासो”—स्वयं अत्यन्त गहिरो चयन हो। गुनासो कुनै चिच्याहट होइन, त्यो बुझाइको याचना हो। त्यो याचना केवल प्रेमीकासँग होइन, समाजसँग, समयसँग, र कहिलेकाहीं आफैँसँग हुन्छ। यही गुनासो पाठकको आफ्नै गुनासोसँग मेल खान थाल्छ। त्यसैले उप्रेतीको गजल संसार केवल लेखकको निजी यात्रा होइन; त्यो पाठकको आत्माको प्रतिबिम्ब पनि हो। ती गजलहरू पढ्दा पाठकले आफूलाई कतै न कतै पक्कै भेट्छ—कहिले एउटा शेरमा, कहिले एउटा मौन स्पेसमा।

पाठकीय दृष्टिकोणले, “गुनासो” पढ्नु भनेको केवल साहित्यिक सौन्दर्य अवलोकन गर्नु होइन; त्यो एक प्रकारको आत्मसाक्षात्कार हो। पाठक ती गजलहरूमार्फत आफैँमा फर्कन्छ, आफ्ना भित्री पीडाहरूसँग साक्षात्कार गर्छ, र कतिपय अवस्थामा ती पीडालाई नाम दिन थाल्छ। यस्तो प्रकारको साहित्यिक प्रभाव केवल शब्दले सम्भव हुँदैन, त्यो केवल आत्मा स्पर्श गर्ने लेखनले मात्र सम्भव हुन्छ। उप्रेतीको लेखनले त्यो गरिरहेको छ—न आत्मप्रदर्शन, न गहगहिलो दर्शन, तर एक मौन, असहज, सशक्त संवेदना, जसले पाठकलाई हल्लाउने मात्र होइन, गहिरो गराउने पनि गर्छ।

समग्रमा “गुनासो” केवल गजल संग्रह होइन, त्यो नेपाली समकालीन गजल विधामा एउटा साहित्यिक अभिव्यक्तिको परिपक्व आवाज हो। यो संग्रह परम्पराको सम्मान र समकालीनताको आवश्यकता बीचको सन्तुलन हो। यहाँ गजल केवल शैली होइन, एउटा दृष्टिकोण हो—जीवन र प्रेमप्रतिको, पीडा र मौनताप्रतिको, र अन्ततः पाठक स्वयंप्रतिको। यो संग्रहले गजललाई केवल भावना होइन, बौद्धिक बहसको विषय बनाएको छ। उप्रेतीका गजलहरूले देखाउँछन् कि कविता चिच्याएर होइन, चुप लागेर पनि धेरै कुरा भन्छ। र त्यो चुप्पी कहिलेकाहीं सम्पूर्ण साहित्यभन्दा बढी बोल्दछ।

अन्ततः भन्नुपर्दा, “गुनासो” एउटा शान्त प्रतिवाद हो|
एक मौन आन्दोलन, जुन शब्दको सजावट होइन, आत्माको स्वर हो। यो संग्रह नेपाली साहित्यमा एउटा अडिग उपस्थिति हो, जसले गजलप्रेमी मात्र होइन, आत्मान्वेषण गर्ने प्रत्येक पाठकको हृदयमा दीर्घकालीन तरङ्ग छोड्दछ।